فروکاست دین به معنویت، گفتمانی است که چندسالی در عرصه فضاهای معنویت¬گرایی رایج شده و عده¬ای بر طبل تبلیغ و توسعه آن می¬کوبند. مرشد معنوی دانستن پیامبر در کلام یکی از فضلای قم با توجه به صدر و ذیل کلام ایشان که توجیهی برای عبور و عدول از این گفتمان باشد باقی نمی¬گذارد، لوازم و پیامدهای فراوان و خطرناکی در عرصه دین¬داری و فقه¬مداری ارائه می¬کند. در این یادداشت با رویکردی تحلیلی اسنادی بیان خواهد شد که دیدگاه یادشده از جهت نتیجه و لوازم با رویکرد معنویت¬گرایان منهای دین در عصر حاضر ازسویی، و رهیافت طیف روشنفکران سکولار در نفی جامع¬نگری دین یکسان بوده و در نهایت به انکار جامعه¬پردازی دین می¬انجامد.

در حوزه معناشناسی اوصاف الهی دیدگاه‌هایی از گذشته تا به امروز مطرح است. ازجمله آنها می‌توان به دو نظریه اثبات بلاکیف و نظریه روح معنا اشاره کرد. هریک از این دو نظریه طرف‌دارانی دارد. قرائتی از نظریه اثبات بلاکیف از سوی ابن‌تیمیه ارائه گردید. او با تفکیک بین ساحت معنا و ساحت کیفیت از طرفی و تمسک به اشتراک معنوی و پرهیز از خلط مفاهیم وخصوصیت¬های مصداقی از طرف دیگر، به تحلیلی نسبتا جامع در این¬باره و عبور از چالش-های پیش¬رو پرداخته است. وی علم به معانی صفات الهی را ممکن و علم به کیفیت آن را برای مخلوقین، ممتنع می¬داند. اشتراک معنوی مفاهیم صفات، منشاء معلوم بودن معنا، و عدم امکان احاطه بر ذات حق تعالی، منشاء مجهول بودن کیفیت است. از سوی دیگر علامه طباطبایی با پذیرش نظریه روح معنا، حقيقت لفظ را به روح معنا بازمي‌گردد. يعني درحقيقت اين الفاظ در معاني معنوي به‌کار گرفته شده که در طول آن،‌ معناي ظاهري هم قرار دارد. به‌کارگيري در معناي ظاهري مجاز نيست و در معناي معنوي و باطني هم مجاز نيست؛ بلکه در هر دو قسم به‌نحو حقيقي به‌کار رفته است. يکي در مرتبه ظاهري و مادي و ديگري در مرتبه معنوي و متعالي. با بررسی تطبیقی میان این دو نظریه مشخص می‌گردد که نظریه اثبات بلاکیف با قرائت ابن‌تیمیه قابل بازگشت به نظریه روح معناست.

منفعت¬گرایی اخلاقی از مباحثی است که ذیل مسئله فايده‌گرايي در بین متفکران غربی مطرح است. سردمدار این بحث جان استوارت میل است که بعد از طرح لیبرالیسم کلاسیک، در حوزه اخلاق، مبتنی بر مبنای فلسفی فایده¬گرایی، به منفعت¬گرایی اخلاق راه یافت. به باور وی فايده‌گرايي در عرصه زندگی برای آدمی بيشترين شادکامي را به دنبال دارد. غايت و هدف فايده‌گرايي در اخلاق، خوشي و شادي به نحو حداکثری است. اين شادكامي با فداكردن فرد براي ديگران، داراي بار ارزش اخلاقي شده و اخلاق منفعت‌گرا را بروز مي‌دهد. براساس یافته¬های این تحقیق، پلورالیسم اخلاقی، اباحه¬گری و بهره¬گیری از تمتعات مادی به شکل حداکثری برای شادکامی زندگی، از نتایج اخلاق منفعت¬گراست. علامه جعفري مبانی و مولفه¬های طرح¬شده در اندیشه میل را با چالشهای جدی مواجه می¬داند. ایشان انسان‌محوري، جريان تنازع در بقا، اصالت لذت و اصالت منفعت را از مبانی اندیشه¬های میل دانسته و آنها را باعث انحراف و تباهي بشريت معرفی می¬کند. تخديرگرايي و پوچ‌گرايي نتیجه پذیرش منفعت¬گرایی اخلاقی است. در این تحقیق با روش توصیفی-تحلیلی ابتدا به طرح اندیشه میل و در ادامه به روش تحلیلی انتقادی به نقد نظریه او براساس منظومه فکری استاد محمدتقی جعفری می¬پردازیم.

جامعیت قرآن که خود ذیل بحث کارکرد و قلمرو دین مطرح می¬شود، از دیرباز به عنوان یکی از جنبه¬های اعجاز قرآن مورد توجه متفکران و قرآن¬پژوهان اسلامی بوده است؛ اگرچه مصرف اصطلاح "جامعیت قرآن"، محصول دوران اخیر به حساب می¬آید، اما محتوای آن با عناوینی مانند علوم مستنبط از قرآن مورد توجه بوده است. مفسران و متکلمان مسلمان در اصل جامعیت قرآن در عرصه هدایت و تامین نیازهای بشر برای هدایت، اختلافی نداشته؛ اما در مصداق و کیفیت و قلمرو جامعیت قرآن و احکامش وحدت نظر ندارند. در حوزه اخیر شاهد سه رویکرد اعتدالی، حداکثری و حداقلی هستیم. صادق بلعید در کتاب «القرآن و التشریع» با نفی رویکرد حداکثری و اعتدالی، مفاهیم و معارف قرآن را فردی و مربوط به حیات اخروی انسان می¬داند. یافته تحقیق بر آن است که وی علاوه بر نادیده گرفتن آیات فروان قرآن که صراحت در نگاه و دخالت دین در مناسبات اجتماعی دارد، حتی سابقه عملی حضور نبی مکرم اسلام را در این حوزه نادیه می¬انگارد. در این مقاله با روش تحلیلی و اسنادی، و با رویکرد انتقادی به بررسی دیدگاه بلعید در این کتاب پرداخته و از رهیافت اعتدالی در حوزه جامعیت قرآن دفاع می¬کنیم.

استفاده از روش تأویل در فهم متن از گذشته بین متفکران اسلامی رایج بوده است. فارغ از گروه خاصی از فریقین که از این روش استفاده نبرده و آن را نفی می¬کنند؛ عمده اندیشمندان اسلامی از آن در حوزه مباحث تفسیری و کلامی استفاده می¬کنند. البته مواجهه یکسانی با آن در میان موافقان وجود ندارد. دسته‌ای به پذیرش حداکثری این روش نظر داشته و برخی استفاده حداقلی و پاره¬ای از بهره اعتدالی آن سخن می¬گویند. متکلمان اشعری به¬خصوص در طبقه متقدمان اگرچه منکر کلی تأویل نیستند؛ اما عملا از آن اجتناب ورزیده و لوازم و نتایج دیدگاهشان تفاوتی با اهل حدیث ندارد. استاد سبحانی در مقام یک مفسر کلامی،‌ در تفسیر آیات قرآن و روایات، استفاده از روش تأویل را منوط به رعایت ضوابط و شرایطی مجاز دانسته و به نقد رویکردهای افراطی و تفرطی در این عرصه میان متفکران اسلامی می-پردازد. براساس یافته¬های این تحقیق وی استفاده اشاعره از این روش را در تفسیر آیات قرآن مورد نقد و ارزیابی قرار داده و رویکردشان را خلاف عقل و نقل می‌داند. در این تحقیق به روش توصیفی تحلیلی، ضمن اشاره به ضرورت و جایگاه تأویل نزد ایشان، ارزیابی انتقادیشان را به اشاعره در بهره-گیری از آن دنبال خواهیم کرد.

هدف: در منظومه فکری رهبر انقلاب، تعصب و جمود به عنوان آسیب¬های خطرناک در پژوهش¬های علمی به حساب می¬آیند. هدف این تحقیق کشف دیدگاه مقام معظم رهبری درباره تحجر علمی، چیستی، ابعاد و پیامدهای آن بود. از اهداف دیگر آن رویگردانی از موانع توسعه علمی کشور و به ¬خصوص تحول بنیادین در علوم انسانی است. روش: در این تحقیق با روش تبیینی-تحلیلی، ضمن اکتشاف نظرات رهبر انقلاب درباره تحجر علمی به بایدها و نبایدهای نواندیشی علمی اشاره شد. روش گردآوری اطلاعات از نوع کتابخانه¬ای و در استکشاف دیدگاه، از توصیف تبیین بهره برده شد. یافته¬ها: مبتنی بر بیانیه گام دوم انقلاب، دانش،‌ آشکارترین وسیله‌ی عزّت و قدرت یک کشور دانسته شده و نیاز کشور به جوشاندن چشمه‌ دانش اعلام شده است. در این تحقیق به این یافته مهم دست یافته شد که برای تحقق امور یادشده باید از هنجارها و ناهنجارها، بایدها و نبایدهای لازم در حوزه علم و دانش مطلع باشیم. تحجر علمی یکی از این ناهنجارها است که باید از آن برحذر ماند. براساس یافته¬های تحقیق، تولید علم نیازمند جرئت نوآوری داشتن و رهایی از قید و زنجیرهای جزمی¬گرایی و تحجرگرایی علمی دانسته شد. نتیجه¬گیری: این پژوهش به این نتیجه مهم دست یافت که از میان عناصر دخیل در اخلاق پژوهش اجتناب از تحجر علمی است. آسیب¬های متعددی برای این ناهنجاری اخلاقی بیان شد که رکود، رخوت، سکون علمی و مقابله با هرچیز نو و بدیع از مهمترین آنها بودند.

رهبر انقلاب در بیانیه گام دوم علاوه بر بیان دستاوردهای انقلاب اسلامی در چهل سال اول انقلاب، به تبیین دشمنی¬های صورت گرفته از سوی غرب و دولتهای استکباری پرداختند. یکی از مهمترین محورهای این تحلیل، بیان عناصر غیر اخلاقی دشمن در مواجهه با انقلاب اسلامی و جبهه مقاومت و مظلومان عالم بوده که با عناصری از این قبیل بیان می¬شود: «خبرهای دروغ، تحلیل‌های مغرضانه، وارونه‌ نشان دادن واقعیّتها، پنهان کردن جلوه‌های امیدبخش، بزرگ کردن عیوب کوچک و کوچک نشان دادن یا انکار محسّنات بزرگ.» وقوع انقلاب اسلامی در زمانی بود که «سقوط اخلاقی روزافزون غرب» قطعی بوده و «توسعه لجنزارهای فساد، برای زدودن اخلاق و معنویّت در بخشهای عمده‌ی عالم » محور اصلی جبهه استکباری غرب بوده است. به همین خاطر غرب در مقابل انقلاب اسلامی در چهل سال اول آن، عمدتا از عناصر غیر اخلاقی «فریب و خدعه و دروغ» بهره می¬گیرد. تبیین بهره¬گیری دشمن از عنصر فریبکاری، برای سلطه¬پذیری در جهان اسلام هدف اصلی این تحقیق است. این امر هم در بیانیه گام دوم محور بحث رهبر معظم انقلاب بوده و هم در طول رهبری خود با بیان و بنان بر آن تأکید داشتند. با روش توصیفی تحلیلی و با تمرکز بر بیانیه گام دوم و با رویکرد اسنادی و رجوع به منابع کتابخانه¬ای تبیینی از استفاده دشمن از این عنصر غیر اخلاقی صورت خواهیم داد.